IZLOŽENA UMETNIČKA DELA

Izbor portreta za ovu izložbu je prigodan i delimično uslovljen nemuzeološkim standardima. Ovom prilikom izložena su, naime, samo ona dela iz Gradskog muzej Bečej koja su relativno dobro očuvana i koja ne zahtevaju uobičajenu konzervatorsku pripremu - među njima, na žalost, nema ni jednog originalnog dela Tan Mora. Ovaj poznati slikar, rođen u Bečeju 1828. godine, ustvari, ostao je upamćen prvenstveno kao slikar istorijskih i religioznih kompozicija, ali je povremeno radio zaista dobre portrete. Mi ovde pominjemo samo njegova poznatija dela ovog žanra: portret cara Franca Jozefa, kompozitora Franca Lista, portret Deak Ferenca, kao i nekoliko veoma uspelih autoportreta. U Srbiji, u Gradskom muzeju u Subotici, danas se nalazi Portret Marije Terezije, u Muzeju Vojvodine - portret Nepoznatog mađarskog magnata, u Gradskom muzeju u Somboru - portret Kraljice Jelisavete, u Galeriji Matice srpske - Portret Save Tekelije. Što se tiče religioznog slikarstva, Tan Mor je, osim za crkvu u rodnom Bečeju, radio i oltarske slike za druge katoličke crkve u Bačkoj. U glavnoj crkvi u Bečeju nalazi se njegovo Uspenje svete Marije i Sv. Josip sa malim Hristom u naručju; u Gornjogradskoj katoličkoj crkvi u su slike Sveti Ante sa Hristom i Uspenje Bogorodice; u kapeli na groblju Strašni sud i Sveti arhanđeo Mihailo, u srbobranskoj crkvi - Sveti Toma i svi sveti; u Malom Iđošu - Sveti Josif sa Hristom.

U kontekstu ove izložbe i povoda za njeno priređivanje, neizostavno je posebno istaći Portret Save Tekelije, plemića, rodoljuba i velikog darodavca, danas u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Reprezentativan je i zaista velikih dimenzija (159 h 238 cm) i izrađen je 1861. godine u Pešti, u vreme kada Tan Mor, istina, odavno nije bio u Bečeju. Portret je naručen u povodu obeležavanja i proslave godišnjice rođenja Save Tekelije i kako je ta manifestacija u političkom smislu pripremana kao izraz srpsko-mađarskog prijateljstva, Matica je njegovu izradu poverila tada već proslavljenom mađarskom slikaru. Kao razlog za izbor slikara bile su i činjenice da je Mor bio učesnik Mađarske bune i slikar bitaka iz 1848/49. godine, od 1852. godine student Umetničke akademije u Beču, a zatim i privatne škole Karla Rala, koja je privlačila i srpske slikare.

U Umetničkoj zbirci Gradskog muzeja u Bečeju sačuvano je šezdesetak portreta, koji su tu dospeli na razne načine - najčešće otkupom od privatnih vlasnika, poklonom ili preuzimanjem od neke ustanove koja se nije bavila muzejskom delatnošću. Najstariji portreti su datovani u početak 19. a najmlađi u tridesete godine 20. veka, ne računajući one koji pripadaju modernoj umetnosti. Iako to sada nije slučaj, oni se mogu mirne duše svrstati u zasebnu celinu, zbog osobene tematike i ikonografije, zbog prirodne povezanosti sa relativno poznatim ličnostima na razne načine isprepletanim sa istorijom grada Bečeja.

Imajući u vidu odnos svakog zasebnog pojedinačnog dela prema celini zbirke, ovaj segment fonda može izgledati haotično i fragmentarno, što on svakako i jeste. Istorijski veoma nemiran i buran period, topografija nastanka umetničkih dela, nisu ni mogli da rezultiraju nekom posebnom stabilnošću i kontinuitetom ostvarenja u ovom žanru likovnog stvaranja. Tek brižljivim istraživanjem sačuvanih izvora, uz poneku srećnu okolnost da se istorija podudarila sa istorijom umetnosti, mogla bi se izgraditi nešto potpunija slika međusobne povezanosti stvaralaca i poručilaca, istorijskih okolnosti i konkretnog dela, odnosa tako važnih za uspostavljanje umetničke poetike svakog slikara ponaosob.

Portrete su, uz neke izuzetke, sociološke, hronološke i stilske, naručivali oni koji su želeli da budu naslikani oni sami ili njihovi najbliži, čuvali ih i «izlagali» u svojim kućama i domovima, intimnim prostorima koji nikada nisu bili predviđeni, a ni pogodni, za širu publiku. Postojao je još jedan važan izvor i društvena okolnost koja je uslovljavala nastanak relativno velikog broja portreta. U Mađarskoj, u 19. i u 20. veku, gde je Bečej sve do 1918. godine bio, lokalna politička i druga elita naručivala je povremeno i u posebnim prilikama, portrete svojih zaslužnih savremenika i prethodnika i oni su, prema pouzdano identifikovanom običaju, izlagani u opštinskim zdanjima kao neka vrsta oficijelnih portreta. Naime, jedna od centralnih dimenzija aktivnosti lokalnih institucija, udruženja i društava u 19. veku - kao što su oblasna udruženja, gradske skupštine i klubovi - bila je odavanje počasti vodećim članovima lokalne elite naručivanjem njihovih portreta za izlaganje u reprezentativnim prostorima lokalne administracije, najčešće u dvoranama za oficijelne prijeme. Ova praksa služila je kao način izražavanja poštovanja i zahvalnosti, pružanje omaža svim onim ličnostima iz prošlosti i sadašnjosti za koje se mislilo da to zaslužuju. Često su to bile i ličnosti izvan lokalne zajednice koja ih je smatrala zaslužnim u kontekstu srpskog i mađarskog nacionalnog pokreta tokom 19. veka, čime su poručioci i sami izražavali svoje političke stavove. Slike okačene na zidovima nisu bile samo tipične dekoracije ovih prostora - ove svojevrsne galerije portreta postale su karakterističan način samoreprezentovanja lokalnih zajednica; štaviše, prvo izlaganje nekog portreta bilo je redovno propraćeno glamoroznom proslavom. Uglavnom, identifikovane su dve grupe ovakvih reprezentivnih portreta: prvoj su pripadale slike predstavnika političke moći, portreti careva i pripadnika carske porodice kao centralnih i apsolutnih autoriteta, a u drugoj su bili portreti lokalnih prvaka, lidera ili plemića.

Gde god da su bili, u čijem vlasništvu i kakva ih je istorijska sudbina pratila, jedan manji deo portreti je na kraju dospeo u umetničku zbirku muzeja i u toj okolnosti samo se odražava najčešća i uobičejena sudbina pokretnih umetničkih dela ne samo kod nas. Važna je činjenica, kada se govori o ovom specifičnom žanru i hronološki datovanim eksponatima iz zbirke Gradskog muzeja u Bečeju, da se sredinom šezdesetih godina prošlog veka, desetak godina posle osnivanja, dogodila značajna promena u profilu i strukturi likovnog fonda, s kojom je jedna galerijska zbirka počela da poprima tipične muzejske karakteristike. Tada je počelo sakupljanje i čuvanje starih likovnih dela, uglavnom od autora koji su na neki način bili vezani za Bečej ili je tematika slika bila takva da je dozvoljavala užu muzejsku klasifikaciju. Najviše u šezdesetim i sedamdesetim godinama 20. veka, ali i do nedavno, sakupljana su za muzejsku zbirku dela različitih starijih autora, među kojima je bilo dosta portreta, uglavnim iz 19. i prve polovine 20. veka. Slike ovog žanra muzeju su ponekad poklanjali građani Bečeja i okoline, češće su otkupljivani od naslednika koji, zbog vremenske distance, materijalne oskudice, ili ko zna zbog čega, nisu izgleda imali više prisan i emotivan odnos prema naslikanim ličnostima, i nisu, dakle, imali više razloga ni da ih čuvaju u svojim domovima. Većina njih se sada prvi put javno prezentuje na jednoj izložbi.

Mr Radoslav Mihailović,
kustos istoričar umetnosti
april 2013. godine